هندسه چه نقشی در معماری و طراحی ایرانی دارد؟

نمود و تجلی هندسه را می توان با نگاهی گذرا به معماری و آثار ارزشمند ادوار گذشته دید. هندسه به مثابه ابزار دانش در ایجاد فضا، یکپارچگی و احساسات خلق کننده و القاء کننده ارتباطات اجزا با یکدیگر می باشد. در این مطلب می خواهیم به بررسی نقش هندسه در معماری و طراحی ایرانی بپردازیم.

الگوهای صحیح هندسی منجر به برقراری روابط درست و منطقی بین اجزای بنا، نظم بخشیدن به فضا، ارتباط بین نقشه های بنا و نمای آن ها و طراحی انواع قوس و گنبد شده است. مسیر شکوهمند سازی آنها با رعایت همین الگوها آغاز شده و منجر به ایجاد و ساخت بناهای ادوار گذشته ایران شده است. بناهایی که از لحاظ سازه و زیبایی شناسی موفق به عرضه معماری چشمگیر و متنوع شده اند.

تنوع ساختمان های ایرانی به اندازه ای زیاد است که معماری ایران را نمی توان با معماری کشورهایی مانند یونان مقایسه و در چند سطر خلاصه کرد. هر یک از ساختمان ها در شهرها و روستاهای ایران دارای معماری و اصول و هندسه مربوط به خود بوده اند و با توجه به نیازمندی ها و اصول فکری و عرفانی مخصوص به خود طراحی و ساخته شده اند. برای مثال: معماری خانه های ایرانی با توجه به فرهنگ و روابط زندگی مردم شکل گرفته اند و از عناصری از قبیل: حیاط مرکزی، ایوان، پنج دری و هشتی تشکیل شده اند.

نقش هندسه در معماری و طراحی ایرانی: تاریخچه هندسه

کشف اصول ابتدایی هندسه از آن بابلیان و مصریان است. این به دلیل طغیان رودخانه نیل و از بین رفتن علائم مرزی میان املاک آن ها بود که هر سال رخ می داد. این مردم باید راه حلی برای اندازه گیری و مرزبندی دوباره زمین خود می بودند. دانش مصریان بیشتر بر اساس دانسته های تجربی بود که در مورد طول، زاویه، مساحت و حجم داشتند و روش علامت گذاری زمین ها را با تیرک و طناب انجام می دادند.

مدون ساختن هندسه نیز به یونانیان مربوط می شود و همانطور که می دانید دانشمندانی همچون طالس و فیثاغورث اهل یونان بودن. این دانشمندان چندین قضیه هندسی را به اثبات رساندند و همین امر آغازگر هندسه ترسیمی شد. اقلیدس، تمامی نتایج هندسی را در یک مجموعه 13 جلدی به نام اصول هندسه گردآوری نمود. با گذشت زمان ریاضیدانان مختلف، شاخه های دیگری از هندسه را توسعه دادند. به دنبال آن انواع هندسه از جمله: هندسه تحلیلی، مثلثات، غیراقلیدسی و فضایی پدید آمد و مطرح شد.

هندسه در معماری و طراحی ایرانی

لازمه درک نقش هندسه در معماری و طراحی ایرانی، شناخت و تعریف دقیقی از هندسه در اندیشه ایرانی است. هندسه یکی از علوم و در حقیقت شاخه ای از علم ریاضیات است که با اشکال، اندازه ها، موقعیت نسبی و ویژگی های فضا در ارتباط است. هندسه در ادوار مختلف به طرق گوناگونی توسط دانشمندان دنبال شد. مثلا: ارشمیدس روشی هوشمندانه را برای محاسبه مساحت و حجم ارائه کرد. وی همچنین پیشرو در حساب انتگرال بود. مثال دیگر اینکه: اقلیدس، هندسه اقلیدسی را به شکل دیگری پایه گذاری کرد. خوب است بدانید، اخترشناسی و هندسه نوعی علوم مقدماتی هستند که در گذشته هر فردی باید آن را فرا می گرفت.

هندسه در معماری سنتی ایران

مشاهده هر بنا و اثر معماری، توسط جنبه های شکلی و فرمی و همین طور نقش اجتماعی و فرهنگی بنا، می تواند هویت و بیان خاصی از آن را به مخاطب القا کند. اهمیت هندسه در طراحی و ساخت انواع بنا جهت ارائه فرمی خاص و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی در این جا مشخص می شود. معماران تصمیم می گرفتند که از چه هندسه ای برای ارتباط برقرار کردن بین اجزا در پلان و نما و با چه مدولی استفاده شود. خلاقیت در هندسه و یادگیری آن در گذشته به نوعی مهارت و رقابت بین آنان بدل شده بود. تمامی اندازه ها، اشکال، اجزا و الگوهای هندسی در تمامی بناهای تاریخی به یدگیر وابسته بوده اند و یک هندسه کلی را به صورت زنجیروار تکمیل می کردند. این را می توان مانند یک کلید در راستای برقراری ارتباط بین ساختمان و انگاره هایی که معمار در ذهن دارد، تصور کرد.

زمانی که معیارهای زیبایی شناسی به ذهن خطور می کند، به صورت ناخودآگاه برای ایجاد یک اثر به علم هندسه رجوع می کنیم. بدین ترتیب که تمامی اجزا را در قالب یک هندسه کلی نظم می دهیم و الگوهای هندسی متنوعی در ترکیب با یکدیگر را مورد استفاده قرار می دهیم. این الگوها بیانگر ویژگی خاصی از قبیل: قرینه سازی هستند. در نماهای معماری گذشته، تمامی اجزا برای تعادل بصری در تلاش هستند. طبیعت، منبع الهام معماران از گذشته تا به امروز در مسیر دسترسی به تعادل بصری بوده است. زمانی احساس تعادل بصری زمانی ایجاد می شود که بار احساسی اشکال هندسی نما در هر دو طرف ترازو یکسان و به عبارتی قرینه باشد.

نقش هندسه در معماری و طراحی ایرانی: کاربرد هندسه در پیمون

پیمون عبارتست از: مدول امروزی یا طراحی مدولار که جهت سهولت کار و جهت دادن به تمامی اندازه ها از آن استفاده می شود. پیمون نقش بسزایی در نقشه ها و جزئیات ستون ها، عرض و طول اتاق ها و راهروها دارد. همچنین حالت در و پنجره و نسبت بین آن ها را نیز تعیین می کند. در حقیقت برای استفاده از یک اندازه و مقیاس مشخص که با توجه به نوع بنا و کاربری آن متفاوت است و موجب تنوع می شود به کار گرفته می شود.

تناسبات طلایی

تناسبات طلایی از دوران باستان تا به امروز در هنرهایی همچون: نقاشی، مجسمه سازی، معماری و عکاسی به چشم می خورد. تناسبات طلای برای اولین بار توسط یونانیان در ساخت ستون ها و مجسمه ها به کار گرفته شد. هنرمندان بر این باورند که مستطیل طلایی زیباترین مستطیل است. این مستطیل در ساخت یکی از شاهکارهای یونان باستان یعنی بنای پارتنون، استفاده شده است. تناسبات طلایی، توسعه تصاعدی مجموعه ای از اعداد صحیح است که در آن مجموع هر دو عدد متوالی برابر عدد بعدی می باشد. مثلاً: نسبت طلایی در برج آزادی و میدان آزادی: اگر طول 63، عرض 42 باشد، تناسب آن 1.5=63/42 خواهد بود.

اعداد خاص و معانی نمادین آن در علم هندسه

کاربرد اعداد در معماری، نمادین بوده و هر کدام از آن ها مفهومی خاص را بیان می کنند که در واقع می توانند جانشین یک تصویر باشند. برای مثال: عدد صفری که به صورت دایره میان تهی است، در معماری بیانگر پوچی و تمامیت زندگی و عدد 3 به معنای سه منجی: پندارنیک، گفتار نیک، کردار نیک است. یا عدد 4 که بیانگر کلیت، تمامیت، کمال، یکپارچگی، زمین، نظم، عقل و بیان کننده چهار جهت اصلی و همچنین چهار فصل می باشد.