با سبک های معماری تاریخی ایران بیشتر آشنا شوید

در این خانه قصد داریم شما عزیزان را با سبک های معماری تاریخی ایران آشنا کنیم. با ما همراه باشید.

امروزه، بسیاری از معماران و طراحان همواره برای طراحی های خود از معماری خانه های قدیمی ایران الهام می گیرند. اندرونی و بیرونی، سردر، سکو، دالان، هشتی و حیاط های بزرگ اجزای جدانشدنی از تمامی خانه های تاریخی ایران بوده است.

معرفی سبک های معماری تاریخی ایران

به طور کلی سبک های معماری بناها و خانه های ایرانی به دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم می شوند. سبک های پارسی پارتی متعلق به دوران قبل از اسلام و سبک های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی نیز متعلق به دوران پس از استقرار اسلام در ایران می باشد که در ادامه به بررسی تک تک این سبک های معماری می پردازیم:

سبک پارسی و سبک پارتی

سبک پارسی که در دسته سبک های معماری پیش از اسلام است مربوط به دوره سلطنت هخامنشیان در ایران می باشد. به عبارتی سبک پارسی را می توان به عنوان ادامه دهنده معماری قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد در ایران معرفی کرد. سبک پارسی در دوره هخامنشیان، اوج شکوه و عظمت خود را تجربه کرد. بناهایی همچون تخت جمشید، مجموعه پاسارگاد و مجموعه شوش به سبک معماری پارسی بنا شده اند.

به طور کلی خانه ها و بناهای تاریخی ایرانی دارای ویژگی هایی هستند که آن ها را از سایر بناها و سبک ها متمایز می کند. برای مثال: در سبک معماری قدیمی ایران برای تمامی خانه ها و بنا، ستون هایی با ارتفاع زیاد و سرستون هایی با تزئینات مختلف ساخته می شد. پی یا شالوده بنا در گذشته از جنس سنگریزه بوده و به طور کلی بناهایی که به سبک پارسی ساخته می شدند، همگی بر روی سکو یا تخت گاه ساخته شده اند.

سبک پارتی یکی دیگر از سبک های معماری پیش از اسلام در ایران است که مربوط به بعد از حمله اسکندر به ایران می باشد. این سبک در دوران حکومت اشکانیان، ساسانیان، صدر اسلام و همچنین دو سه قرن بعد از اسلام بسیار رایج بوده است که متاسفانه در حال حاضر بناهایی که به سبک پارتی ساخته شده اند، انگشت شمارند. طرح هایی که در سبک پارتی وجود دارند از تنوع فوق العاده ای برخوردار بوده و جالب است بدانید، از روش پیشرفته طاق و گنبد در بناهای این سبک از معماری پیش از اسلام استفاده شده است. یکی از ویژگی های مهم سبک معماری پارتی، ارتفاع زیاد بناهای آن می باشد.

سبک معماری خراسانی

همان طور که گفته شد، سبک معماری خراسانی متعلق به بعد از ورود اسلام به ایران و متاثر از سبک معماری اسلامی است. سبک خراسانی از قرن اول هجری یعنی از صدر اسلام آغاز شد و تا قرن چهارم هجری ادامه داشت. با ورود اسلام به ایران، بسیاری از بناهای مذهبی و مساجد در ایران ساخته شد و از آنجایی که اولین بناهای مذهبی بعد از اسلام در خراسان ساخته شدند، این سبک با عنوان سبک خراسانی معرفی شد. در این سبک برای طراحی مساجد اولیه از مسجد نبی اکرم در مدینه الهام گرفته شده و دیوار های سنگی مساجد فاقد ملات بود. جالب است بدانید، ارتفاع دیوارها را برابر با قد بلندترین مرد عرب می ساختند و سقف آن ها ساخته شده از پوست چهارپایان، و ستون و تیر آن از جنس نخل های خشک و درختان بی بار بود.

ارگ بم، مسجد جامع اردبیل، مسجد جامع نیریز، مسجد جامع میبد و بسیاری از مساجد جامع دیگر از بناهایی هستند که به سبک خراسانی ساخته شده اند. بناهای ساخته شده با معماری خراسانی همگی دارای فضای شبستانی یا چهل ستونی و بدون تزئینات و ساده هستند. به طور کلی به بنایی خراسانی گفته می شود که نقشه آن اسلامی و عربی و ساختمان بنا، ایرانی باشد.

سبک آذری

آغاز سبک معماری آذری به دوره حکومت هلاکوخان برمی گردد و یکی از سبک های معماری پس از اسلام در ایران محسوب می شود. سبک آذری تا سال های آغازین حکومت صفویان نیز در ایران ادامه داشت. سبک آذری از لحاظ تاریخی و معماری به دو دوره تقسیم می شود: دوره اول که با پایتخت شدن مراغه از زمان هلاکوخان آغاز شده و تا حمله تیمور به ایران ادامه داشت. دوره دوم نیز مربوط به حکومت تیموریان و پایتختی سمرقند می باشد.

از جمله بناهای آذری می توان به: رصدخانه مراغه، ارگ علیشاه تبریز، مدرسه و تکیه امیر چخماق و زندان اسکندر یزد و مسجد جامع ورامین اشاره نمود. در سبک معماری آذری دوره اول توجه خاصی به تناسب های عمودی بنا شده و پلان ایوان مستطیلی است. در این سبک از تزئیناتی مانند گچ بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته نیز استفاده شده است. در سبک آذری دوره دوم از سطوح ناصاف در کل بنا و همچنین تزئینات کاشی معرق استفاده و بین فضای گنبد و گنبدخانه، ساقه ساخته شده است.

سبک رازی

سبک رازی یکی از سبک های معماری پس از ظهور اسلام در ایران است که در زمان آل زیار آغاز و تا حمله مغول ها به ایران ادامه یافت. در زمان حکومت سلجوقیان در ایران، سبک رازی به اوج شکوفایی خود رسید. جالب است بدانید سبک رازی تلفیقی از سه سبک، پارسی، پارتی و خراسانی می باشد و بناهای این دوره از شکوه و دقت بالایی برخوردار بوده اند. سبک معماری رازی در شهر ری شکوفا شد و دلیل نامگذاری نیز همین می باشد. در شهر ری بناهای بسیاری به سبک رازی ساخته شده اند. طاق و گنبد در این سبک پیشرفت بسیار چشمگیری کرد و در آن دیگر خبری از فضای شبستانی، ستون های آن نبود. در عوض، ایوان، گنبد یا پلان چهار ایوانی به بناهای سبک رازی اضافه شد.

از جمله بناهایی که به سبک رازی ساخته شده اند، می توان به: گنبد قابوس گرگان، گنبد علویان همدان، برج مقبره های خرقان همدان، برج لاجیم مازندران، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کبیر قزوین و حرم حضرت عبدالعظیم اشاره کرد. استفاده از طاق های جناقی و تزئیناتی مانند گچ بری، آجرکاری، گره سازی و کاشی خشتی از ویژگی های بارز سبک رازی است. لازم به ذکر است، پلان در سبک رازی به شکل مستطیل است.

سبک اصفهانی

سبک اصفهانی نیز مربوط به دوران پس از اسلام در ایران و مربوط به قره قویونلوها، قبل از این که صفویان قدرت را در دست بگیرند، می باشد و تا بعد از سلطنت محمدشاه ادامه داشت. سبک معماری اصفهانی در دوره حکومت شاه عباس به اوج شکوفایی خود رسید. کاخ چهل ستون و کاخ عالی قاپوی ، کاخ صفی آباد بهشهر مازندران، مجموعه گنجعلی خان کرمان، میدان نقش جهان، کاخ چهلستون و کاخ هشت بهشت اصفهان از نمونه های بارز سبک معماری اصفهانی هستند. در سبک اصفهانی از پلان مستطیلی و چندضلعی ساده و از مصالح مرغوب و بادوام استفاده شده و برای تزئینات، کاشی خشتی، هفت رنگ، مقرنس کاری، یزدی بندی و رسمی بندی به کار گرفته شده است.

معرفی و بررسی اجزای معماری خانه های قدیمی ایران

در گذشته تمامی خانه های ایرانی، ویلایی بودند و مساحت خانه های ویلایی قدیمی بسیار زیاد بود. خانه های قدیمی دارای دو بخش اندرونی و بیرونی بودند. اجزای مهم معماری خانه های قدیمی ایرانی شامل: سکو، سردر ورودی، درب ورودی، هشتی و دالان، ایوان و حیاط، وض و باغچه، تالار و نشیمن، آشپزخانه و آبریزگاه که امروزه با عنوان توالت و حمام شناخته می شود. در ادامه به بررسی این اجزا می پردازیم:

سکو، سردر ورودی و درب ورودی

خانه های قدیمی در ایران دارای سکوهایی بودند که در دو طرف درب ورودی قرار داشتند و کاربرد آن برای استراحت هنگام انتظار، نشستن و گفت وگو با همسایه ها بوده است. سردر ورودی یکی دیگر از اجزای خانه های قدیمی ایرانی است که در واقع هلال تزئینی بالای در و تنها در قسمت نمای خانه بود و معمولاً کاشی کاری شده و در زمستان از ریزش برف و باران و در تابستان ها از تابش مستقیم خورشید جلوگیری می کرده است. درب ورودی در بیشتر خانه های سنتی ویلایی از دو لنگه و چوبی ساخته می شدند که هر لنگه دارای یک کوبه بود که یکی مخصوص آقایان و دیگری مخصوص خانم ها بود. حلقه مخصوص بانوان دارای صدای زیر و حلقه مخصوص آقایان دارای صدای بمی بوده است.

هشتی، دالان

هشتی فضایی است که بلافاصله پس از ورودی ساخته می شود و به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی یا چهارگوش بوده و دارای سقف کوتاهی است. در سقف گنبدی شکل هشتی ها یک منفذ کوچک برای عبور نور نیز وجود دارد. دالان یک راهروی باریک است که دارای پیچ وخمی است که فرد وارد شونده را از مسیر هشتی به حیاط هدایت می کند. این پیچ وخم به منظور حفظ و رعایت حریم خصوصی افراد ساکن خانه بوده و بدین ترتیب کسی که رد می شده قادر به دیدن حیاط نمی شده است.

حیاط، حوض و باغچه

حیاط که یکی از مهم ترین اجزای اصلی خانه های قدیمی در ایران است، مرکز و قلب خانه محسوب می شد. یکی از ویژگی های معماری قدیمی خانه های ویلایی ایران، حیاط مرکزی و ایوان در هر سمت بوده است. البته در برخی موارد نیز نقشه طوری بود که از نظر هندسی، حیاط به عنوان مرکز خانه نبوده ولی از لحاظ زندگی و انجام فعالیت ها به عنوان مرکز خانه به شمار می رفته است. یکی از معتبرترین عناصر حیاط سازی در معماری خانه قدیمی ایرانی، حوض و باغچه بوده است.

تالار و نشیمن

تالار که امروزه با عنوان اتاق پذیرایی می شناسیم، در معماری خانه های ایرانی، فضایی با تزئینات بسیار زیبا و پرکار بوده و با استفاده از گچ بری، آینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و نقاشی روی چوب تزئین می شده است. تالارهای خانه ویلایی قدیمی در ایران توسط ارسی های ۵ دری یا ۷ دری رو به حیاط خانه بوده است و به منظور پذیرایی از مهمانان ساخته می شد. اهمیت نشیمن در مقایسه با تالارها کم تر و نسبت به اتاق های ساده بیشتر بوده است. اتاق نشیمن در واقع محل تجمع افراد خانواده و مهمان های بسیار نزدیک بوده و تزئینات بسیار ساده ای داشتند.

آشپزخانه و آبریزگاه

نقشه آشپزخانه در معماری خانه های قدیمی ایرانی معمولاً به شکل مربع یا مستطیل بوده و اغلب در نزدیکی آب انبار و چاه آب ساخته می شد. آشپزخانه های قدیمی متشکل از محلی برای پخت و پز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و همچنین تاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا بود. آبریزگاه یا همان توالت و حمام نیز یکی دیگر از اجزای جدایی ناپذیر از معماری خانه های قدیمی ایران است که معمولاً در سطح پایین تری از سایز اجزا ساخته می شدند. این امر به دلیل آسان تر بودن استفاده از آب و زهکشی آن و همچنین گرما بوده است. حمام های قدیمی شامل دو بخش: سربینه برای تعویض لباس و گرم خانه برای شست و شو بود.

معرفی برخی از خانه های ایرانی با سبک معماری قدیمی

امروزه بسیاری از خانه های تاریخی که متعلق به دوره صفویه و قاجار و حتی پیش از آن هستند را می توان در ایران مشاهده کرد که در دسته آثار باستانی کشور نیز قرار دارند. یکی از این خانه ها، خانه تاریخی هوانس در محله جلفای اصفهان است که متعلق به دوره قاجار می باشد و در حال حاضر تبدیل به یک رستوران سنتی شده است. خانه تاریخی احسان در شهر کاشان که قدمت آن به بیش از ۱۰۰ سال می رسد و یکی از آثار ملی ایران می باشد، یکی دیگر از خانه های تاریخی با سبک معماری قدیمی است. خانه تاریخی بهنام یکی دیگر از این خانه های باستانی در شهر تبریز است که متعلق به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می باشد. امروزه این خانه مرمت شده و نقاشی های تزئینی به آن اضافه شده است.

از دیگر خانه های تاریخی ایران می توان به خانه تاریخی صادقی در شهر اردبیل اشاره کرد که متعلق به دوره قاجار می باشد و از ارزش هنری و معماری بالایی برخوردار است. خانه تاریخی ماپار در شهر زیبای اهواز متعلق به عصر حاضر و دوره پهلوی است که مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. خانه تاریخی منطقی نژاد در شهر شیراز به دلیل تالار آینه خانه بی نظیری که دارد، از شهرت فراوانی برخوردار بوده و متعلق به دوره قاجار است و امروزه از آن به عنوان موزه هنرهای اسلامی بهره برداری می شود. خانه قدیمی بهروزی یکی دیگر از خانه هایی است که متعلق به دوره قاجار و در شهر قزوین است. امروزه از این خانه به عنوان هتل و رستوران سنتی بهره برداری می گردد. لازم به ذکر است، خانه بهروزی در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.