آشنایی با شیوه های آجرکاری

در این مطلب از خانه معماری، شما عزیزان را با انواع شیوه های آجرکاری و کاربرد آن ها آشنا می کنیم. با ما همراه باشید.

شیوه های آجرکاری: انواع آجرکاری

هنر قرار دادن آجر در ساختمان برای تهیه نمای تزئینی متناسب با شکل کلی ساختمان ، آجرکاری نامیده می شود. معماران ایرانی سعی کرده اند با استفاده از آجر در انواع تزئینات ساختما، حالت ارگانیک این ماده را نسبت به شکل بنا حفظ کنند. معماران ایرانی طبق آثار به جا مانده از قرن چهارم هجری به بعد روش های مختلفی را در سنگ تراشی امتحان کردند.

رگ چینی و طرح های مختلف آن

سنگ تراشی با ترکیب آجرها در یک رنگ و ایجاد الگوهای مختلف روی یک سطح صاف ، رگ چینی نامیده می شود. لازم به ذکر است،الگوها و طرح های مختلف به نحوه قرارگیری آجرها در نما بستگی دارد. در رگ چینی اصطلاحاتی وجود دارد که در ادامه به آن ها می پردازیم:

راسته به آجری گفته می شود که از پهلو و درازا در نما کار شده است. کَله، آجری است که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است. قد نما به آجری اطلاق می شود که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است. خواب نما هم آجری است که به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود. لاریز، آجری است که رج آجرها حالت پله‌ای را نشان دهد و لابند مرتب به صورت یک در میان، کله و راسته کار شود. نیما نیم، معمولی‌ترین شیوه آجرکاری است که در تمامی ردیف از آجر راسته استفاده می شود. طوری که بند کشی‌های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار بگیرند. از دیگر طرح‌های متنوع و مشهور دیگر رگ چینی میتوان به: کله راسته،خفته راسته، بافت حصیری و جناغی و شطرنجی اشاره کرد.

زنجاب کردن و قواره بری

هنگامی که آجر از کوره خارج می شود ، خشک می شود و بدین ترتیب آب ملات توسط آجر جذب می شود. از این رو آجر را به مدت نیم ساعت در بشکه های مخصوص آب به منظور سیراب شدن آن نگهداری می کنند. بدین ترتیب به ملات آسیبی نمی رسد. این عمل مشهور به زنجاب کردن است که با عمل آبساب کردن متفاوت می باشد.

قواره بری روشی است که اغلب برای چوب استفاده می شود ، اما در مورد آجرنما در سطوح بسیار محدود نیز از این روش استفاده می شود. قواره بری در حقیقت یکی از شیوه‌های آجر تراشی است که در آن، نقش گردان یا قطعه‌های منحنی جایگزین نقش شکسته می شود. این روش عمدتا در نمای تزئینی ساختمان استفاده می شود و اتصالات جمع شدگی دال باید در سوراخ های ستون قطع شود. قاب های تزئینی قبل از دوره قاجار عمدتا به شکل پولکی و سینه کبکی بوده که طرحی یکنواخت و پیوسته را ارائه می دهند. این روش مربوط به دوره قاجار است که تا آغاز دوره پهلوی ادامه داشت و نمونه های جالب آن هنوز در شیراز به چشم می خورد.

شیوه های آجرکاری: گل اندازی و گره سازی

هنگام رگ چینی، چیدمان آن به گونه ای است که از این ترکیب ، گلهای مختلف هفت و پنج رگی ایجاد می شود. نمونه های خوبی از این روش را در خانه های اِزاره‌های خانه های شهر یزد مشاهده می کنیم. معروف ترین گل اندازی به “شش بند شیرازی” معروف است. این طرح یک نقش هندسی بسیار زیبا است که با چیدن پنج رگ آجر که شش بند دارد، ایجاد می شود. چنین طرح هایی گاهی «هم رو» یا صاف چیده می‌شوند و یا «هشت و گیر» یا برجسته و فرورفته هستند. گاهی هم آجرها و کاشی های پیش بر با یکدیگر مخلوط شده شدند و گل انداز کاشی مانند یک جواهر در متن نمای آجری می درخشید. بهترین نمونه های گل انداز در برج آخنجان خراسان و برج رادکان خراسان وجود دارد.

گره سزی یکی از ظریف ترین و پر زحمت ترین روش های آجرکاری است که با استفاده از قطعات مختلف آجرهای برش خورده و زخمی در اندازه های مختلف ساخته می شود. طراحی گره ها بر اساس الگوهای هندسی ساده مانند الماس ، مربع ، مستطیل و ذوزنقه است که در چند ضلعی ، اشکال ستاره و غیره ترکیب می شوند. نمونه های خوبی از این مورد را در دوران سامانیان و آل بویه می بینیم. در بناهایی مانند مسجد گوهرشاد ، آرامگاه امیر در سمرقند و همچنین در مسجد جامع ورامین که متعلق به دوره ایلخانی است ، این نمونه آجرکاری را مشاهده میکنیم. بعضی اوقات گره سازی و گل اندازی با هم ترکیب می شود تا یک طرح زیبا ایجاد شود. مقبره امیر اسماعیل سامانی که متعلق به قرن سوم هجری قمری است و معماری آن ادامه معماری پیش از اسلام است، نمونه ای از گره سازی میباشد.

هشت و گیر، آبشاری

در روش آجر چینی هشت و گیر از حالت صاف خارج شده و اشکال قابل مشاهده و فرو رفته ایجاد می شود که جلوه خاصی به ساختمان می بخشد و سایه روشن ایجاد می کند. در واقع کلمه هشت به معنای بسیار مشهود و برجسته و گیر به معنای غوطه ور شده و فرو رفته است. معروف ترین گونه آن هشت گیر شیرازی است که در هر شش بند و پنج رگ آن، فرورفتگی و برجستگی تکمیل و و دوباره تکرار می شود. این آجر چینی با عنوان شش بند شیرازی نیز شناخته می شود. طرح آبشاری در گچبری نیز وجود دارد. با این تفاوت که در آجر چینی زوایا قائمه‌اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی نیز در آیند.

باد بزنی و معلقی

در روش بادبزنی ، نما به مربعاتی تقسیم می شود و در هر مربع یک آجر به صورت افقی و آجر دیگر به صورت عمودی چیده می‌شود. معقلی نیز یکی دیگر از شیوه های آجرکاری است که در آن از مخلوط کاشی و آجر استفاده می شود. در آرامگاه خواجه اتابک در کرمان می توانید این طرح را مشاهده کنید. احتمالاً زیباترین و شاخص‌ترین کار آجر و کاشی ایران را می توانید در سنگان خراسان ببینید.

شیوه های آجرکاری: خوون چینی و فخرومدین

روش خوون چینی نوع خاصی از گره آجر خوابیده و گره چینی است که در شوشتر و دزفول بسیار محبوب بوده است. با استفاده از این روش می توانید از گودی های سایه دار استفاده کنید تا میزان گرمای ساختمان را کاهش دهید. اساس اصلی نقش‌های خوون چینی بر نگاره چلیپا یا الگوی ضربدری است که در ترکیبات مختلف با تشکیل گلبرگهای چلیپا در اطراف مرکز به دست می آید. غالباً چشمگیرترین قسمت نقش ، مرکز نقش ، با کلماتی مانند الله، محمد و علی تزیین می شود.

فخر به معنای گل جوشانده و پخته است و مدین مانند مادگی، حفره و فرورفتگی و روی هم رفته به چیزی گفته می شده است که قسمتی از آن را گل پخته و سفال یا کاشی و باقی را فرورفتگی و روزنه‌های کوچکی تشکیل می‌داده است. در این روش آجرها روی یک شبکه قرار داده و چیده می شوند.

آجرفرش و آجرکاری رنگی

علاوه بر استفاده از آجر در ساخت اسکلت ساختمان ها و سازه ها، آرک ها و پوشش ها و همچنین نماسازی، برای سنگفرش کف نیز بسیار مورد استفاده قرار می گرفته است. از آجر از پیش از اسلام برای پوشش سطوح وسیع در کف بناها در داخل و خارج استفاده می شده است. بعد از اسلام نیز در محل‌هایی چون جرجان در سطح‌های بسیار زیاد برای پوشش کف خیابانها ی شهر نیز کاربرد داشته است.

آجر فرش بنا در بیشتر موارد از آجرهای نظامی مستطیل شکل بزرگ و مسطح ساخته می شده است. نحوه کار آجرهای پله ها “هره چینی” نامیده می شود. در کاوش جرجان ، خیابانی به عرض 10 متر در محور شمال به جنوب به زمان های سلجوقی و سامانی با خشت و آجر فرش شده و اندازه آجرها ۴×۲۰×۲۰سانتی‌متر است. فرش بنا در بیشتر موارد از آجرهای زرهی مستطیل شکل بزرگ و مسطح ساخته می شده است. نکته مهم اینکه بخش ساخته شده نباید به صورت یک خط عمودی و صاف رها شود. چون در گذر زمان ، دیوار از همان محل ترک می‌خورد. برای احتراز از این موضوع قسمت انتهایی کار را باید به صورت هشت و گیر یا لاریز قرار داد و کار را از روز بعد از همان محل مجدداً شروع کرد.

در روش آجرکاری رنگی یا گره سازی رنگی، طرح های مختلفی با آجرهایی با رنگ های مختلف و به صورت تخت ایجاد می شوند. استفاده از آجرهای رنگی در نمای ساختمان به دوره ایلخانیان برمی گردد. طوماری از این نوع سنگ تراشی به حدود 120 سال پیش برمی گردد که بسیاری از طرح های الگوهای هندسی و سنگ تراشی و خط بنایی ارائه شده است.

آجر کاری با آجرهای تزئینی یا مهری

کار تزئین نمای ساختمان با آجرهای برجسته مهری دارای سابقه ای طولانی در تاریخ آجرکاری است. به این ترتیب آجرهای چهارگوش و مستطیلی صلیبی ها و انواع دیگر آن با نقش های برجسته متنوع ، همراه با تکه هایی مانند طاق ، حاشیه ، سقف و زیر آفتاب بر روی تیرهای بین دو طبقه ساختمان که دارای آجرهای آب بندی هستند. ، یک اثر دلپذیر ایجاد کنید. این روش در دوره قاجار در برخی از شهرها مانند یزد ، کاشان ، شیراز و تهران رواج پیدا کرد. این آجرها در آثار یزد در چهار گروه قرار می‌گیرند: کاربرد تک آجر با نقش کامل در وسط آجدارهای ساده. مجموعهٔ چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می‌آورند. حاشیه‌ای از آجرهای پی درپی نقش دار. قاب‌سازی‌های بزرگ بر روی بدنه‌های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک تکمیل کننده بخشی از طرح بزرگ هستند.