در این مطلب قصد داریم نقش آجرکاری تزیینی در معماری طراحی دوره معاصر را مورد بررسی قرار دهیم. آجرکاری تزیینی یکی از هنرها و پدیده‌ های برجسته در تاریخ معماری ایرانی است که اتفاقاً از پیشینه‌ای غنی برخوردار می باشد. آجرکاری تزیینی در دوره معاصر با معماری معاصر جهانی که از دوره نئوکلاسیک شروع می شود و تا دوره مدرن ادامه دارد، تلاقی داشته است. آجرکاری تزیینی در فرآیند این همنشینی و تلاقی، ترکیب و تلفیق و تاثیرپذیری خود، اشکال و بیان‌های تصویری متفاوت و نوینی آفرید که به بروز اشکال جدیدی از تزیینات در معماری معاصر کشور منجر شد.

پدیده آجرکاری تزیینی

تزیینات و آرایه‌های آجرکاری تزیینی را نمی توان چیزی جدا از بناها و معماری یک فرهنگ و سرزمین دانست. هنر آجرکاری تزیینی زمینه پیوند گسترده دیگر هنرها را با معماری در عرصه داخلی فضاها و در سطوح بناها برقرار کرده است. زمان و عرصه تاریخ نشانگر این است که تمامی این ابتکارات ناشی از ارتباط انسان‌ها، تلاقی فرهنگ‌ها و رویش اندیشه‌ها و اعتقادات بوده است. به عبارتی می توان گفت، سرچشمه‌های ارایش معماری ایران به همان وسعت ارتباط ایرانیان می باشد.

ذوق و آگاهی که در ایران منجر به کشف و به کارگیری مصالح و فنون نوین شده را در هیچ جای دیگر نمی توان یافت. از این رو می توان گفت: مجموعه‌ای از ارزشمندترین و متنوعترین هنرهای تزیینی را برای هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی ایران توسط مثلث مصالح، فنون و طرح و نقش و ارتباطات و یا تلاقی های تمدنی و فرهنگی ایجاد شده است. در این مسیر می توان به ابعاد عمیق تر اشکال گوناگون تزیینات اسلامی کاربردی از قبیل: گل و گیاهی، هندسی و کتیبه‌ای نیز اشاره کرد. استادکاران معماری اسلامی می توانستند در نگاره‌های گل و گیاهی تنوع زیادی به کار بگیرند و در لایه‌های مختلف به منصه ظهور بگذارند. این تنوع ورای قالبی است که آنها در آن حصر شده اند.

نگاهی به هنر آجرکاری تزیینی در ادوار مختلف

گسترش معماری و ترقی فوق العاده هنر آجرکاری در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. به طوری که در این دوره، هنر معماری و آجرکاری تا سواحل مدیترانه و قاره آفریقا پیش رفت. هنوز هم آثاری از آن دوران را در معماری مصر و سوریه می توان دید. دوره معاصر یکی از دوره هایی است که از ارتباطات جهانی تاثیر گرفت. منظور از دوره معاصر، دوره‌ای است که از زمان قاجار و با تاثیر از مغرب زمین آغاز شد و در دوره رضا شاه شتابی روز افزون گرفت. در این دو دوره، طرح و نقش های تازه، بیشتر نمایان شد و در کنار گنجینه‌های قبیل قرار گرفت. تمامی این طرح و نقش‌های آجری، متعلق به ادوار گذشته و معاصر جزیی از میراث تاریخی و فرهنگی ایران عزیز محسوب می شوند.

تنوع سبک های آجرکاری تزیینی در دوره معاصر

تنوع سبک های آجرکاری و تعدد سبکی در معماری دوره رضا شاه، بسیار مشهود است. نگرش گذر و دوری از تفکر سنتی و مذهبی، احیای دوره اقتدار باستانی و همچنین نگرش مدرنیزاسیون و خواهان بودن پدیده‌های غربی، سه دیدگاه فکری بود که سه نگرش سبکی در معماری دوره پهلوی اول را به وجود آورد. علاوه بر این، تداخل اندیشه‌ها و نگرش دو سویه یا چند سویه نیز در پیدایش بناهایی با شیوه تلفیقی تاثیر بسزایی داشت. در دوره رضا خان، تعدد و تنوع بناها و همچنین میزان ساخت و ساز، به خصوص بناهای عمومی و دولتی، بسیار بالا بود. این امر باعث می شود تا جستجو و کنکاش بیشتر، مقایسه دقیق تر و دسته‌بندی بهتر در تزیینات معماری این دوره به آسانی امکان پذیر باشد. دوره کوتاه ساخت و سازهای زیاد در دوره رضا شاه، این امکان را راحت تر می کند.

سه سبک سنتی اسلامی، باستانی و غربی و مدرن)، با این که رویکرد سبکی خود را در یک دوره تحول و تغییرات شدید سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به وجود آوردند، ولی به دلیل فشردگی زمانی، ساختمان هایی ایجاد شد که سبکی و شیوه‌ای تلفیقی و ترکیبی از دو یا سه سبک نامبرده می باشند. تنوع و تلفیق در تزیینات و عناصر شاخص معماری بنا، بیشتر به چشم می آیند. تزیینات در معماری این دوره از لحاظ مصالح و طرح و نقش حائز اهمیت است و هریک از این دو جنبه اشکال ترکیبی و تلفیقی را نیز به همراه دارد. در حقیقت با یک مجموعه‌ای ترکیبی، متنوع و تلفیقی از تزیینات روبرو هستیم.

آجرکاری تزیینی در نمای ساختمان

مصالح ساخته شده در نما و تزیینات معماری دوره معاصر نیز دارای تنوع و تعدد قابل توجهی است. رویکردهای جدیدی در معماری و ساختمان سازی ایجاد شده که در مصالح تزیینات‌ می‌توان اثرات آن را مشاهده کرد. استفاده از آجرکاری تزیینی در نما در دوره رضا شاه رونق زیادی پیدا کرد و بسیار محبوب شد. به طوری که استفاده از انواع آجر توسط نهضت عمران و آبادانی و ساخت و ساز فراوان به همراه سهولت در کار در اولویت قرار داده شد. به همین دلیل بافت جدید آن دوره در مدت زمانی کوتاهی به شکل موزون و هماهنگ دارای بناهای آجری به رنگ‌های زرد و قرمز شد. پس از آن به شکلی گسترده در بناهای اداری و تجاری و خانه‌های مسکونی رایج شد. خیابان‌های جدیدی در ابتدای این دوره در بیشتر شهرها ی کشور تاسیس شد. تمامی آنها از نماهای یکدست، هماهنگ و در یک و یا دو طبقه برخوردارند.

از جمله نمونه های شاخص آن دوره عبارتند از: دبیرستان البرز، ساختمان پست، مدرسه انوشیروان، مدرسه فیروزبهرام، سازمان ثبت اسناد، موزه ایران باستان، کتابخانه ملی سابق در تهران و همچنین ساختمان دارایی شهر آمل. در تمام این بناها تقریباً از نما و تزیینات آجری استفاده شده است.دلیل اصلی استفاده زیاد آجر در این دوره، فراوانی ساخت و ساز و سرعت و سهولت در اجرا بوده است. ولی تمامی شکل های آجر تزیینی که قبل از این دوره نیز در معماری آجری ایران به کار رفته، الگوی هنرمندان این دوره معاصر بوده اند. آجرکاری قالبی مُهری، آجرکاری تزئینی، آجر کنده کاری، آجر تزیینی پیش بر و همچنین تزیینات تلفیقی آجر و کاشی به اشکال مختلف در طرح‌های جدید به کار گرفته شده‌اند.

آجرکاری تزیینی با ترکیب مصالح ساختمانی دیگر

تزیینات معماری دوره رضا شاه متاثر از تکنیک و مصالح به جا مانده از دوره قاجار بود که به شکل ترکیب مصالح مختلف در هنر تزیینی بنا می باشد. جالب است بدانید، سردر ورودی منازل دولتمردان، اعیان و اشراف در دوره قاجار، متناسب و هماهنگ با رفتارهای جدید اجتماعی آنان ساخته شده است. در تزئین ورودی ها برای به نمایش گذاشتن موقعیت اجتماعی و همچنین حفظ جایگاه و اعتبار آنها وسواس و سلیقه خاصی به کار برده می شد و مصالح مرغوب و نقش و نگار بیشتری در آن مورد استفاده قرار می گرفت. کتیبه‌هایی که در دوره قاجار ساخته شده اند از جنس گچ، آجر، کاشی و چوب هستند. بیشتر تزیینات سردرها نیز به صورت گچ بری، آجرکاری و کاشی‌کاری بوده است.

در دوره رضا خان، از آجر و آجرکاری نسبت به مصالح دیگر، بیشتر استفاده شده است. در بسیاری از طرح‌ها نیز می توان ترکیبات مختلف با مصالح دیگر از قبیل سیمان را مشاهده کرد. در کنار هم قرار گرفتن چند طرح تزیینی با مصالح مختلف نیز یکی از ویژگی های معماری بناهای این دوره است. البته این نشان دهنده الگوبرداری استادکاران این دوره از میراث گذشته نیز می باشد.

تلفیق سبک های تزیینی

پشتوانه غنی هنر آجرکاری گذشته، تاثیرات و حضور خود را در تزیینات معماری این دوره نمایان ساخته است. همچنین به دلیل اثرگذاری معماری اروپا در این عصر، تاثیر تزیینات سبک غربی نیز در آثار این دوره مشاهده می‌شود. از این جهت، در تزیینات آجری بناهای دوره پهلوی اول، با هر دو نوع تزیینات روبرو هستیم: تزیینات آجری با طرح و نقش سنتی و اسلامی و نیز تزیینات آجری به شیوه معماری اروپایی. بنابراین، بناهای این دوره، به گونه‌ای هنرمندانه و خوشایند و یا به شکل ترکیبات جدید و نامانوس، طرح‌های آجری تزئینی را در بناها ایجاد کرده است که خود بیان کننده نگرش معماری این دوره است. پدیده‌ای تزیینی، که می‌توان به گونه‌ای آن را سبک ممتاز، جدید و متفاوت تلقی کرد.

تنوع و گستردگی کمی، تقارن در طرح

فراوانی، دقت و جزئیات وسعت و میزان تزیینات معماری دوره پهلوی اول نسبت به معماری دوره‌های قبل کمتر است و بیشتر طرح‌ها ساده هستند. ولی به دلیل گستردگی و تعداد بناهای ساخته شده در این مدت زمان کم، می‌توان تعداد متنوع و فراوانی از انواع تزیینات را دید. رعایت تقارن در طرح ها را می توان به عنوان یکی از ویژگی‌های شاخص تزیینات آجری در ساخت و ساز این دوره معرفی کرد. در تمامی بناهایی که به سبک معماری باستانی ایرانی، سنتی و اسلامی و معماری نئوکلاسیک اروپا ساخته شده اند، تقارن وجود دارد. البته بناهایی که در سال های آخر حکومت رضا شاه و به سبک معماری مدرن ساخته شد، تقارن زیادی ندارند و آجری در این بناها به کار گرفته نشده است. از این رو ویژگی تقارن در تزیینات آجری، گرایش به سمت گذشته و یا بهره‌گیری از سبک‌های پیش از مدرن به شمار می رود.

نحوه اجرای آجرکاری تزیینی توسط استادکاران ایرانی

حضور مهندسان و طراحان خارجی و یا مهندسان ایرانی تحصیل کرده در خارج در طراحی و اجرای آثار معماری دوره رضا شاه کاملاً مشخص است. ولی جالب است بدانید کلیه تزئینات آجری این دوره توسط معماران و استادکاران ایرانی ایجاد شده است. تمامی بناهای ساخته شده در نیمه اول این دوره این ویژگی را دارند. شکلی از معماری بین المللی و نوین در عصر صنعتی و پدیده انتقال صنعت از اروپا به ایران ایجاد شد که شروع آن با تاسیس پی در پی کارخانه‌های کوچک و بزرگ صنعتی همراه بود. نقش معماری گذشته و سنتی، تطبیق و هماهنگی متناسب و هنرمندانه این احجام بزرگ و صنعتی، خشن و فلزی با محیط و روحیه معماری ایرانی توسط نماسازی آجری و کاشی‌کاری در ظاهر نما و ورودی بناها بود.

حضور استادکاران قدیمی و آثار آن ها را در دوره‌ای که نوع جدید آموزش آکادمیک، اجرا و ساخت نوین بناها و پیدایش معماران دانشگاهی در کشور آغاز به شکل گیری می‌کند و به تدریج جایگزین سبک سنتی می شود، در بناهای جدید این دوره کاملاً مشهود است. در دوره پهلوی اول، مکان و محل تزیینات بر روی آثار، گستردگی قابل توجهی دارند. ولی به کارگیری تزیینات آجری در جای بنا و یا به عنوان عناصر معماری در ساختمان این عناصر بیشترین موارد را شامل می شود. از جمله این عناصر و آثار می توان به: رخ بام‌ها، سرستون‌ها و پایه ستون‌ها، ورودی و کتیبه بالای ورودی‌ها، کتیبه بالای پنجره‌ها و قاب‌ها آجری پنجره، پخ ها و نبشها، دیوارها و بدنه ها و همچنین بدنه های میدانی و شهری اشاره کرد. آجرکاری تزیینی با استفاده از مصالحی از قبیل: کاشی، چوب، فلز، گچ و سنگ انجام می شد.

جمع بندی نهایی

هنر آجرکاری تزیینی در دوره معاصر ترکیبی از سبک‌های معماری اصیل ایرانی اسلامی است که توانسته سبکی شاخص و منحصر به فرد را در مقطعی از تاریخ به ثبت برساند. ایجاد طرح‌ها و اشکال نوین از این هنر، نقش ارزشمندی در بقای تداوم و غنی تر ساختن این گنجینه ایفا می کند. تمامی طرح‌ها و نقش‌های تزیینی و آجری این دوره توسط استادکاران ایرانی ایجاد شده‌اند. تطبیق پذیری و تلفیق هنرها در این دوره، آفرینش هنری جدید را شاهد بوده است. چیزی که در هنر آجرکاری تزیینی گذشته ایجاد شده، شکلی از هنر آجرکاری مسطح و دو بعدی بوده که به ندرت از شکل برجسته‌کاری در آجرکاری تزیینی استفاده شده است. ولی در دوره رضا شاه، استادکاران ایرانی با هنر منحصر به فرد و توانایی های خود، این شکل از آجرکاری تزیینی را که در آن نقوش و فرم‌های برجسته خلق شده، در تزیینات معماری ایجاد کرد.

ساخت بیشتر بناهای ساخته شده در این دوره که ترکیبی از آجرکاری تزیینی است، مربوط به سالهای قبل از ۱۳۱۳ می باشد. در آن سال ها بیشتر بناها با سبک معماری ایرانی، اسلامی و باستانی ساخته شده بودند. پس از این سال‌ها به تدریج و با رویکرد به معماری مدرن و همچنین حضور مصالحی از قبیل: سنگ و سیمان، سبک معماری و هنر آجرکاری رونق خود را از دست می دهد. ولی امروز هم در بسیاری از بناها از این سبک همچنان ایتفاده می شود.