دیوار دوربند و دودبند در مقررات ملی ساختمان ایران و جهان | الزامات، مصالح و ضوابط اجرایی
فهرست محتوا
دیوار دوربند و دودبند در مقررات ملی ساختمان
در طراحی و اجرای ساختمان‌ها، به‌ویژه در پروژه‌های چندطبقه و فضاهای عمومی، یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها، ایمنی در برابر آتش‌سوزی است. دو مفهوم مهم در این زمینه که اغلب مهندسان، ناظران و مجریان با آن سروکار دارند، «دیوار دوربند» و «دیوار دودبند» هستند. این دیوارها نقش حیاتی در مهار گسترش دود، شعله و گازهای سمی به سایر قسمت‌های ساختمان دارند و در واقع مکمل سیستم‌های اعلام و اطفای حریق هستند.
در این مقاله، با زبان ساده اما تخصصی، به بررسی چیستی این دیوارها، تفاوت آن‌ها، ضوابط اجرایی طبق مقررات ملی ساختمان ایران، مصالح مورد نیاز و حتی تفاوت میان مقاومت‌های یک ساعته و دو ساعته می‌پردازیم.
دیوار دوربند چیست؟
دیوار دوربند (Fire Barrier) به دیواری گفته می‌شود که وظیفه آن جلوگیری از عبور شعله و حرارت در زمان آتش‌سوزی است. این دیوارها معمولاً تا سقف ادامه پیدا می‌کنند و باید طوری اجرا شوند که اتصال میان آن‌ها و عناصر دیگر مانند سقف، کف یا ستون‌ها کاملاً درزگیری شده باشد.
ویژگی‌های کلیدی دیوار دوربند:
- مقاومت حرارتی مشخص (مثلاً ۱ یا ۲ ساعت)
- نفوذناپذیری در برابر شعله
- اتصال کامل به سازه و عدم ایجاد منفذ برای عبور حرارت
دیوار دودبند چیست؟
دیوار دودبند (Smoke Barrier) دیواری است که هدف آن جلوگیری از نفوذ دود و گازهای حاصل از احتراق به فضاهای دیگر ساختمان است. برخلاف دوربند که به حرارت اهمیت می‌دهد، دودبند روی کنترل گاز و دود تمرکز دارد.
ویژگی‌های کلیدی دیوار دودبند:
- باید تا زیر سقف کاذب یا تا دال بتنی امتداد یابد
- درزگیری با نوارهای ضد دود الزامی است
- معمولاً مقاومت حرارتی آن کمتر از دوربند است، اما مقاومت در برابر نشت دود بالا است
تفاوت دیوار دوربند و دودبند
| ویژگی | دیوار دوربند | دیوار دودبند |
|---|---|---|
| وظیفه اصلی | جلوگیری از عبور حرارت و شعله | جلوگیری از نفوذ دود و گاز سمی |
| مقاومت حرارتی | ۱ یا ۲ ساعت | گاهی نیاز به مقاومت حرارتی ندارد |
| نشت‌پذیری | باید کامل مهار شود | باید کاملاً ضدنشت دود باشد |
| محل اجرا | دور راه‌پله‌ها، شفت‌ها، جداره فضاهای بحرانی | بین کاربری‌های مختلف، هتل‌ها، بیمارستان‌ها |
ضوابط و مقررات ملی ساختمان ایران در مورد دیوارهای دوربند و دودبند
طبق مبحث سوم مقررات ملی ساختمان ایران (حفاظت ساختمان‌ها در برابر حریق):
- دیوارهای دوربند در راه‌پله‌های فرار، رایزرها، اتاق برق، اتاق آسانسور، پارکینگ و جداره فضاهای با ریسک بالا (مثل انبار یا موتورخانه) الزامی هستند.
- دیوار باید مقاومت حریق حداقل ۱ ساعت داشته باشد. در بعضی فضاها مانند موتورخانه، این مقاومت به ۲ ساعت افزایش می‌یابد.
- دیوار دودبند در ساختمان‌هایی مانند بیمارستان‌ها، مراکز خرید، و مراکز پر ازدحام استفاده می‌شود تا مسیر فرار، ایمن از دود باقی بماند.
- محل اتصال دیوار به سقف، کف و دیگر المان‌ها باید با نوارهای ضد دود و ضد حریق مخصوص درزگیری شود.
- استفاده از مصالح تاییدشده توسط سازمان آتش‌نشانی یا مرکز تحقیقات راه و مسکن الزامی است.
مصالح مورد استفاده برای اجرای دیوار دوربند و دودبند
| نوع دیوار | مصالح قابل استفاده | روش اجرا |
|---|---|---|
| دیوار دوربند | بلوک سفالی با اندود ضدحریقبلوک AAC با چسب و پوششدیوارهای کناف مقاوم حریق | دیوار چینی با ملات ضدحریق و استفاده از نوار ضدحرارت در درزها |
| دیوار دودبند | پنل‌های گچی با نوار دودبنددیوار سبک با بتن سبکشیشه مقاوم دود | استفاده از درزگیرهای مخصوص دود، امتداد دیوار تا سقف یا تیرچه |
تفاوت دیوار ۱ ساعته و ۲ ساعته از نظر اجرایی و مصالح
دیوار ۱ ساعته:
- معمولاً از بلوک سفالی، بلوک لیکا یا کناف دو لایه با پروفیل ساده ساخته می‌شود
- اندود گچ یا سیمان می‌تواند کافی باشد (در صورت تایید مرکز تحقیقات)
- مناسب برای راه‌پله، دیوار پارکینگ، فضاهای اداری
دیوار ۲ ساعته:
- نیاز به استفاده از مصالحی مانند بلوک AAC یا بتن سبک مسلح دارد
- معمولاً از پوشش‌های ضد حریق مانند ورق کلسیم سیلیکات یا پوشش معدنی استفاده می‌شود
- برای موتورخانه، اتاق ترانسفورماتور، انبارهای مواد خطرناک استفاده می‌شود
کدام فضاها نیاز به دیوار ۱ ساعته و کدام نیاز به ۲ ساعته دارند؟
| فضا | نوع دیوار مورد نیاز | مقاومت مورد نیاز |
|---|---|---|
| راه‌پله فرار | دوربند + دودبند | ۱ ساعت |
| اتاق برق | دوربند | ۲ ساعت |
| پارکینگ | دوربند | ۱ ساعت |
| موتورخانه | دوربند | ۲ ساعت |
| شفت آسانسور | دوربند + دودبند | ۱ ساعت |
| اتاق گاز یا مخزن سوخت | دوربند | ۲ ساعت |
| راهروهای اصلی در هتل‌ها | دودبند | گاهی ۰.۵ ساعت |
جزئیات اجرایی دیوار دوربند و دودبند
اجرای درست:
- اتصال کامل به سقف سازه‌ای: در صورتی که سقف کاذب باشد، دیوار باید تا زیر سقف اصلی امتداد یابد.
- درزگیری: تمام درزها باید با ماستیک و نوارهای مقاوم حرارت و دود پوشانده شوند.
- درب‌ها: درب‌هایی که در این دیوارها قرار دارند باید ضد حریق (دارای تاییدیه) باشند.
اشتباهات رایج:
- قطع دیوار در محل سقف کاذب
- استفاده از ملات گچی در فضای مرطوب یا آتش‌گیر
- عدم نصب درزگیرهای استاندارد
نتیجه‌گیری
دیوارهای دوربند و دودبند، تنها بخش‌هایی از یک سازه نیستند؛ بلکه سنگرهای اصلی ساختمان در برابر آتش، دود و گازهای خطرناک هستند. توجه به نوع مصالح، رعایت دقیق مقررات ملی ساختمان ایران، انتخاب مقاومت مناسب (۱ یا ۲ ساعته) و اجرای صحیح، می‌تواند جان افراد حاضر در ساختمان را در لحظات بحرانی نجات دهد.
اگر در حال طراحی ساختمان هستید یا در اجرای آن فعالیت می‌کنید، بهتر است با دقت بیشتری به این دیوارها توجه کنید. چرا که در پایان روز، ایمنی مهم‌تر از هر چیز دیگری‌ست.
✅ چک‌لیست اجرایی دیوار دوربند و دودبند (مبتنی بر مقررات ملی ساختمان ایران)
مناسب برای مهندسین ناظر، مجریان و طراحان معماری برای کنترل دقیق اجرای صحیح دیوارهای مقاوم در برابر حریق
🧱 ۱. تعیین محل‌های نیازمند دیوار دوربند و دودبند
| محل یا فضا | نیاز به دوربند | نیاز به دودبند | زمان مقاومت لازم |
|---|---|---|---|
| راه‌پله فرار | ✅ | ✅ | ۲ ساعت |
| آسانسور اضطراری | ✅ | ✅ | ۲ ساعت |
| پارکینگ‌های مسقف | ✅ | ✅ | ۲ ساعت |
| واحدهای مسکونی در طبقات مختلف | ✅ (در صورت مجاورت با فضاهای عمومی) | ✅ | ۱ ساعت |
| موتورخانه | ✅ | ✅ | ۲ ساعت |
| انبارهای تجاری و مسکونی | ✅ | ✅ | ۲ ساعت |
🔍 ۲. بررسی مشخصات فنی دیوار پیشنهادی
| مورد بررسی | جزئیات فنی مورد انتظار |
|---|---|
| ضخامت دیوار | حداقل 15 سانتی‌متر (برای آجر یا بلوک) |
| نوع مصالح | آجر فشاری، بلوک سیمانی توپر، دیوار خشک مقاوم به حریق (حداقل کناف FR با تائیدیه مقاومت حریق) |
| پوشش‌های نهایی | گچ ضد حریق یا پوشش‌های محافظ حرارتی تأیید شده |
| عدم وجود بازشو غیرایمن | هر گونه بازشو باید دارای درب ضد حریق تأیید شده باشد |
🧰 ۳. بررسی نحوه اجرای اتصال‌ها و درزها
| جزئیات | الزامات اجرایی |
|---|---|
| اتصال دیوار به سقف | استفاده از نوار دودبند (Fire Sealant) و اتصال با ملات یا فوم ضدحریق |
| اتصال به کف | کاملاً پرشده و درزگیری‌شده با ملات مناسب |
| درزهای عمودی بین اجزاء | استفاده از مصالح ضد دود و حرارت (مانند درزگیر سیلیکونی مقاوم به حرارت) |
🔧 ۴. کنترل اجرای صحیح در محل
| مرحله اجرا | کنترل‌های مورد نیاز |
|---|---|
| پس از چیدن دیوار | بررسی مستقیم ضخامت، مصالح، اتصالات |
| پس از نازک‌کاری | کنترل وجود ترک، درز باز، بازشوهای غیرمجاز |
| پس از نصب درب‌ها | اطمینان از درزگیر بودن و تاییدیه حریق درب‌ها |
| پیش از بهره‌برداری | تست دودبند بودن در محل (در صورت امکان) |
📜 ۵. بررسی ضوابط مقررات ملی ساختمان (مبحث ۳)
| بند مقررات | الزامات مهم |
|---|---|
| بند ۳-۷-۲-۲ | تمام فضاهای فرار باید با دیوار دودبند ۲ ساعته ایزوله شوند. |
| بند ۳-۷-۲-۵ | درب‌های خروجی در دیوارهای دوربند باید خودبسته‌شونده و دارای تاییدیه مقاومت باشند. |
| بند ۳-۹-۱ | پارکینگ باید با دیوار مقاوم به حریق حداقل ۲ ساعته از سایر فضاها جدا شود. |
دیوار دوربند و دودبند در مقررات بین المللی
در مقررات بین‌المللی، موضوع دیوارهای دوربند و دودبند به عنوان یک عنصر حیاتی در ایمنی حریق شناخته می‌شود. کشورهای پیشرفته مثل آمریکا، کشورهای اروپایی و ژاپن دارای استانداردهای دقیق، جزئی و به‌روز در این زمینه هستند. در ادامه، مروری بر مهم‌ترین مقررات مرتبط با دیوارهای مقاوم به حریق (Fire-Resistant Walls) در این کشورها داریم:
🇺🇸 1. مقررات ملی ساختمان آمریکا (IBC / NFPA)
📚 مراجع اصلی:
- IBC (International Building Code) – نسخه‌های ۲۰۱۵، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱
- NFPA 101: Life Safety Code
- ASTM E119 – برای تست مقاومت حریق دیوارها
🔥 مقررات کلی:
- دیوارهای دوربند (Fire Barriers) باید دارای حداقل مقاومت حریق 1 تا 4 ساعت باشند، بسته به کاربری و اهمیت فضا.
- دیوارهای دودبند (Smoke Barriers) باید جلوگیری کامل از عبور دود حتی در دماهای پایین داشته باشند.
- درزها، کانال‌های تاسیساتی و محل برخورد دیوار با سقف/کف باید با مواد تاییدشده در برابر دود و آتش پر شوند.
- درهای مقاوم به حریق باید دارای تست UL263 یا UL10C باشند و عملکرد خودبسته‌شونده داشته باشند.
🧱 کاربردها:
| فضا | مقاومت لازم |
|---|---|
| راه‌پله اضطراری | 2 ساعت |
| اتاق تجهیزات مکانیکی | 2 ساعت |
| دیوار بین کاربری‌های متفاوت (مثلاً مسکونی و تجاری) | 1–2 ساعت |
| پارکینگ به ساختمان اصلی | 2 ساعت |
| دیوار آسانسور | 2 ساعت |
🇪🇺 2. مقررات اتحادیه اروپا (Eurocodes + EN 1364 / 13501)
📚 مراجع اصلی:
- Eurocode 1-6 – طراحی سازه‌ها در برابر آتش
- EN 1364-1 – تست دیوارهای غیر باربر در برابر حریق
- EN 13501-2 – طبقه‌بندی مقاومت به آتش مصالح
🔥 اصول کلیدی:
- دیوارهای Fire Barrier باید دارای رده‌بندی REI باشند:
- R: مقاومت سازه‌ای (اگر باربر باشد)
- E: تمامیت (عدم عبور شعله)
- I: عایق حرارتی
- مقاومت رایج: EI30، EI60، EI90، EI120، EI180
- مصالح باید دارای تاییدیه CE و تست مقاومت بر اساس EN داشته باشند.
- لایه‌های محافظ معمولاً شامل بتن، مصالح سیمانی، صفحات گچی مقاوم به حریق و پشم معدنی هستند.
🧱 کاربردها:
| فضا | طبقه‌بندی مقاومتی |
|---|---|
| راه‌پله و پله فرار | EI120 |
| دیوارهای جداساز واحدها | EI60–EI90 |
| تاسیسات الکتریکی | EI90 |
| دیوارهای دودبند | E30 یا E60 + نوارهای دودبند سرد و گرم |
🇯🇵 3. مقررات ساختمان ژاپن (Japanese Building Standards Act)
📚 مراجع اصلی:
- BSA (Building Standard Act of Japan)
- MLIT Fire Safety Guidelines
- JIS A1304 – تست‌های مقاومت حریق
🔥 ویژگی‌های خاص:
- تأکید ویژه‌ای بر دیوارهای مقاوم به زلزله و حریق به‌صورت ترکیبی وجود دارد.
- دیوارهای دوربند باید در برابر حرارت تا 1,100 درجه سانتی‌گراد مقاومت کنند.
- استفاده از مصالح سبک و ضدزلزله با روکش ضدآتش مثل بتن سبک ضدحریق، بلوک AAC با پوشش FR و صفحات گچی ژاپنی (مثلاً Yoshino Fireproof Board)
- درزها و اتصالات باید دارای پوشش‌های متورم‌شونده (Intumescent) باشند.
🧱 کاربردها:
| فضا | مدت مقاومت الزامی |
|---|---|
| راه‌پله‌های فرار | 2 ساعت |
| دیوار بین واحدها | 1 تا 1.5 ساعت |
| دیوار دودبند | درزگیری کامل با درزگیرهای مقاوم تا دمای 250°C |
✅ نکات مشترک بین همه سیستم‌ها:
| ویژگی | توضیح |
|---|---|
| اجرای بدون درز | محل اتصال دیوار به سقف، کف و دیوارهای مجاور باید کاملاً بسته شود. |
| مصالح تأیید شده | فقط موادی با تأییدیه آزمایشگاهی (UL، CE، JIS و…) مجاز هستند. |
| درب مقاوم | باید هم مقاومت به آتش داشته باشد و هم درزبندی دود |
| تجهیزات عبوری | عبور لوله و کابل از دیوار فقط با گلند یا بوته‌ای خاص ضدحریق مجاز است. |
| نگهداری و بازرسی | تمام اجزا باید طبق چک‌لیست ایمنی حریق دوره‌ای بررسی و تایید شوند. |
📊 جدول تطبیقی دیوار دوربند و دودبند در آمریکا، اروپا و ژاپن
| موضوع / کشورها | 🇺🇸 آمریکا (IBC / NFPA) | 🇪🇺 اروپا (Eurocodes / EN) | 🇯🇵 ژاپن (BSA / MLIT) |
|---|---|---|---|
| نوع دیوار | Fire Barrier / Smoke Barrier | EI-rated Fire Walls / Smoke Control Partitions | Fireproof Partition / Smoke-sealed Partition |
| مقاومت حریق معمول | 1، 2 یا 3 ساعت (60، 120، 180 دقیقه) | EI30، EI60، EI90، EI120، EI180 | 1 تا 2 ساعت (60 تا 120 دقیقه) |
| استاندارد تست | ASTM E119، UL263 | EN 1364، EN 13501-2 | JIS A1304، MLIT Fire Test |
| کاربری‌های الزامی | راه‌پله، آسانسور، واحدها، تاسیسات، مرز کاربری‌ها | جداسازی واحدها، راه‌های فرار، فضاهای با خطر زیاد | راه‌پله، واحدها، اتاق برق یا ژنراتور |
| مصالح رایج | بلوک سیمانی + گچ ضدحریق، پنل گچی مقاوم، بتن مسلح | بتن مسلح، بلوک AAC، صفحات گچی مقاوم به آتش، پشم معدنی | بتن سبک مقاوم، صفحات FR ژاپنی، بلوک‌های مقاوم به زلزله و آتش |
| درزگیری و اتصالات | درزگیر متورم‌شونده + نوارهای دودبند سرد و گرم | نوارهای مقاوم به آتش و دود، درزگیر سیلیکونی یا متورم‌شونده | نوارهای متورم‌شونده ژاپنی + پوشش مقاوم درز |
| درهای مقاوم | تاییدیه UL10C، عملکرد خودبسته، مقاومت معادل دیوار | EI30–EI120 مطابق EN 1634-1 | تاییدیه MLIT، طراحی ضدزلزله همراه با عملکرد مقاوم حریق |
| عبور تأسیسات مجاز | عبور لوله/کابل فقط با گلند ضدحریق یا بوته نسوز مجاز | Sleeve مخصوص مقاوم به آتش (سیستم‌های Fire Collar) | عبور از بوته‌های نسوز تاییدشده در استاندارد ملی ژاپن |
| بازرسی و نگهداری | سالانه طبق NFPA 101 | دوره‌ای طبق دستورالعمل Eurocode Part 6 | اجباری طبق مقررات شهرداری و استاندارد MLIT |
| رده‌بندی مقاومت دود | Smoke Barrier / Smoke Partition | E یا E+S مطابق با تست نشت دود | تست نشت دود در دماهای پایین و بالا (250°C) |
🔥 1. دیوار دوربند چیست و چه وظیفه‌ای دارد؟
دیوار دوربند (Fire Barrier Wall) دیواری مقاوم در برابر حریق است که وظیفه دارد گسترش آتش را بین فضاهای اصلی ساختمان مانند راه‌پله، آسانسور، پارکینگ و… مهار کند. این دیوارها معمولاً حداقل یک یا دو ساعت مقاومت در برابر حریق دارند.
💨 2. دیوار دودبند چه تفاوتی با دیوار دوربند دارد؟
دیوار دودبند (Smoke Barrier) به‌جای مقابله با حرارت، برای جلوگیری از انتشار دود ناشی از آتش‌سوزی طراحی شده است. این دیوارها الزاماً نیازی به ضخامت یا مصالح سنگین ندارند اما باید تمام درزها، اتصالات و بازشوها به‌صورت کامل درزگیری شده باشند.
🧱 3. چه مصالحی برای ساخت دیوار دوربند استفاده می‌شود؟
مصالح رایج عبارت‌اند از:
آجر فشاری یا سوراخ‌دار با ملات ماسه سیمان
بلوک سیمانی سنگین یا سبک
سیستم‌های کناف FR با تاییدیه حریق
بتن سبک یا بتن معمولی (در سازه‌های خاص)
⏱️ 4. مقاومت ۱ ساعته و ۲ ساعته دیوارها به چه معناست؟
این عبارت به مدت زمانی اشاره دارد که دیوار می‌تواند در برابر حرارت مستقیم مقاومت کند. به‌طور معمول:
مقاومت ۱ ساعته برای جداسازی داخلی مثل دیوار بین دو واحد یا اتاق کافی است.
مقاومت ۲ ساعته برای دیوارهایی مثل راه‌پله، موتورخانه و پارکینگ الزامی است.
📐 5. مقررات ملی ساختمان ایران درباره این دیوارها چه می‌گوید؟
مطابق مبحث ۳ مقررات ملی ساختمان:
تمام فضاهای فرار (مثل راه‌پله و آسانسور) باید توسط دیوار مقاوم به حریق با دو ساعت مقاومت از سایر فضاها جدا شوند.
فضاهایی مانند پارکینگ، انبار، موتورخانه، اتاق برق و اتاق گاز نیز باید به‌صورت دوربند طراحی شوند.
دیوارهای دودبند باید کلیه اتصالات، درزها و محل تلاقی با سقف و کف را به‌صورت کامل آب‌بندی کنند.
🚪 6. درب‌هایی که روی دیوار دوربند نصب می‌شوند باید چه ویژگی‌ای داشته باشند؟
درب‌های روی دیوار دوربند و دودبند باید:
دارای تاییدیه مقاومت حریق (Fire Rated) متناسب با دیوار باشند (معمولاً ۹۰ تا ۱۲۰ دقیقه)
خودبسته‌شونده (Self-closing) باشند
دارای درزگیر دود باشند (Smoke Seal)
📏 7. آیا می‌توان از دیوار کناف برای ساخت دیوار دوربند استفاده کرد؟
بله، اما فقط در صورتی که:
از پانل‌های ضدحریق (FR) استفاده شود
جزئیات اجرایی دقیق مانند نوارهای درزگیر، ساختار فلزی مستحکم و تأییدیه مقاومت حریق رعایت شود
تأییدیه آزمایشگاهی معتبر داشته باشد (مثلاً UL یا گواهی مرکز تحقیقات)
🏗️ 8. در چه فضاهایی اجرای دیوار دوربند الزامی نیست؟
در فضاهای باز مانند حیاط، تراس‌های باز یا پشت‌بام، الزامی برای اجرای دیوار دوربند یا دودبند وجود ندارد. با این حال، در صورت طراحی فضای نیمه‌بسته، بسته به نوع استفاده و کاربری، ممکن است نیاز باشد.
💡 9. آیا فقط دیوار باید مقاوم باشد؟ بقیه اجزا چی؟
خیر. تمام اجزای پیرامون دیوار دوربند شامل سقف، کف، تاسیسات عبوری، لوله‌ها، و مخصوصاً درب‌ها باید دارای الزامات مشابه مقاومت حریق و درزبندی باشند، در غیر این صورت دیوار عملکرد مؤثر نخواهد داشت.
🧯 10. آیا اجرای دیوار دوربند و دودبند به تنهایی برای ایمنی کافی است؟
خیر. دیوارهای مقاوم به حریق تنها یکی از اجزای سیستم جامع ایمنی در برابر حریق هستند. سایر اجزا عبارت‌اند از:
سیستم اعلام حریق
سیستم اطفا (آب‌پاش یا دستی)
مسیرهای فرار ایمن
تهویه دود اضطراری
دیدگاهتان را بنویسید